Goossen van der Weyden - Retabel

Men betreurt het wel eens dat zo weinig werk van onze schilders ter plaatse bleef en dat veel van wat eens onze kerken sierde in buitenlandse verzamelingen verzeild geraakte. Met dit drieluik is dat niet het geval. Door de loop van de eeuwen heeft de St.-Gommaruskerk deze schat weten te bewaren waarvan zo veel met Lier en zijn geschiedenis verbonden is.

Bovenaan op de buitenzijde van de zijluiken, ziet men de blazoenen van de bekende Lierse familie Colibrant-Mengiaert. Vergezeld van hun patroonheiligen, Johannes de Doper en Judocus, knielen in biddende houding Jan Colibrant en zijn echtgenote Josina. Ook hun kinderen zijn weergegeven, de beide zonen, Jan en Joris, aan de zijde van hun vader en het meisje, hoogstwaarschijnlijk haar dochtertje Josina uit een tweede huwelijk aan de kant van de moeder. De portretten van die figuren zijn eerder zwak van uitvoering en munten niet uit door levensechtheid. Dat is niet zo verwonderlijk wanneer men er rekening mede houdt dat de meeste personen reeds overleden waren toen dit schilderij in 1516 tot stand kwam. Alleen Jan, de jongere zoon, en zijn halfzus, Josina, waren nog in leven. Ze waren toen reeds volwassen en konden dus moeilijk nog als kinderen worden geportretteerd. Kort te voren, in 1512, was ook hun broer Joris gestorven, op bedevaart naar het H. Land.

Men weet uit een akte van begin 1516 dat hij voor zijn dood de wens had uitgedrukt om missen te laten opdragen ter ere van St.-Jozef, bruidegom en bewaarder van Maria, van de Zeven Weeën en de Zeven Blijdschappen van Maria. Rond die tijd werd ook het drieluik besteld dat het altaar van de Colibrant-kapel zou versieren. Het jaartal 1516 is nog met moeite merkbaar op de donkere ruitvormige vloertegel van het middenpaneel.

Dank zij de fundatie-akte van 1516 wordt zo onmiddellijk het onderwerp van het drieluik duidelijk. De drie thema's die er in worden beschreven zijn op meesterlijke wijze door de schilder behandeld. Vooreerst blijkt welke vooraanstaande plaats Jozef in het schilderij vervult. Op elk van de drie luiken komt hij voor. Niet alleen op het middenpaneel met het Huwelijk van Jozef en Maria is hij aanwezig maar ook op de zijluiken is hij terug te vinden. In de achtergrond van het linkerluik is hij aan het werk en krijgt hij in zijn slaap bezoek van de engel en op het rechterluik is hij tegenwoordig bij de opdracht in de tempel. Daarnaast zijn ook de Zeven Weeën van Maria niet vergeten. De Opdracht in de tempel, waar de oude Simeon aan Maria mededeelt dat een zwaard van droefheid haar hart zal doorboren, vormt de voornaamste compositie van het rechterluik.

Maar ook de overige droevige mysteriën kan men terugvinden. De schilder heeft ze weergegeven in de fries van kleine halfverheven sculptuurtjes : twee treft men aan op het middenpaneel nl. de Vlucht naar Egypte en het Verlies van het Je-zuskind. De overige staan op dezelfde hoogte op het rechterluik. Van links naar rechts onderscheidt men : de Kruisdraging, de Kruisiging, de Kruisafneming en de Graflegging.

Merkwaardig is verder dat het schilderij precies in 1516 tot stand kwam in het jaar dat keizer Maximiliaan van Oostenrijk, de vader van de inmiddels gestorven Filips, aan Lier een bezoek bracht en er op feestelijke wijze werd gehuldigd. Zoals bekend bezocht de keizer eigenlijk de stad in januari 1517, maar volgens de toenmaals gangbare jaarrekening was dit nog in 1516, daar het nieuwe jaar in onze gewesten pas met Pasen aanving. Aan zijn bezoek aan de St.-Gommaruskerk heeft de keizer trouwens een blijvende herinnering gelaten : een geschilderd glasraam werd door hem aan de kerk geschonken.

Hoeveel men over het schilderij ook weet, toch blijven er nog vraagtekens. Niet opgelost is het probleem van de schilder. Verschillende namen werden vooropgezet. Zo heeft men gepoogd de aap en de beer, die onderaan links op het middenpaneel voorkomen, in verband te brengen met de naam van de meester. Voor de beer had men geen last : er bestaat een Antwerpse schildersfamilie de Beer, maar onder haar leden is er niemand die de voornaam draagt van Marten, naar het heet een oud dialectisch woord waarmee de aap soms werd aangeduid. Ernstige argumenten die in de richting van de schildersfamilie de Beer zouden wijzen ontbreken vooralsnog. Met dat alles blijven ook de aap en de beer op een oplossing wachten.

Sommigen hebben getracht het werk aan Jan Gossaert van Mabuse toe te schrijven en men beweerde dat er zelfs een oud document zou bestaan waarin die meester als de schilder van het drieluik wordt vermeld. Jammer genoeg is dat stuk niet meer te vinden. Anderen hebben gemeend dit schilderij op stylistische gronden aan deze meester toe te kennen. Het heet zelfs dat koning Leopold I, toen hij in 1856 Lier bezocht, de naam van Jan Gossaert van Mabuse vooropzette.

Nu het oeuvre van die vooraanstaande kunstenaar vrij goed bekend is, houdt die toeschrijving nog moeilijk stand. Ten hoogste is er iets van Gossaerts stijl te onderkennen in de kleine oudtestamentische figuurtjes van het doksaal. Maar dat een zo gevierd artiest zich hier zou hebben beperkt tot enkele onderdelen van het architectonisch bijwerk is moeilijk aan te nemen. Wellicht zijn ze van de hand van een schilder die zich toelegde op het schilderen van de toenmaals vrij geliefde renaissance-elementen en zijn goede diensten ook aan andere meesters aanbood.

Ook bij deze toeschrijving blijven problemen bestaan. Wel blijkt dat Goossen een tijdje te Lier heeft verbleven en dat hij er zelfs in 1492 de luiken van een orgel schilderde. Vanzelfsprekend is dat een zwak argument om ook dit werk, dat 24 jaar later ontstond, ook op naam van deze meester te zetten. Trouwens wijkt in meer dan een opzicht de schilderwijze van dit werk af van de trant van Goossen van der Weyden, althans zoals men die kent via het triptiekje van Antonius Tsgrooten (*), in 1969 in O.K.V. besproken.

De karakteristieken, aldaar opgemerkt, ontbreken hier in grote mate en dat een schilder op vijftigjarige leeftijd zijn stijl nog gevoelig zou wijzigen lijkt eerder twijfelachtig, al is dat bij een meester van mindere rang niet uitgesloten. Een net afgetekende persoonlijkheid blijkt Goossen niet te zijn en het oeuvre uit Lier vertoont enige aansluiting met de figuren van een ander werk van hem, de zogenaamde Schenking van Kalmthout uit het Museum te Berlijn.

De twijfel omtrent de meester van dit drieluik neemt niets weg van de waarde van dit werk, integendeel de vraagtekens hullen het in een geheimzinnigheid en verhogen er tevens de charmes van.